Романот е во голема мера машина која, откако ќе тргне, работи сама по себе. Тој им припаѓа на неговите ликови, а не на авторот. Тие се оние кои допираат до читателите и се зближуваат со нив – вели писателката Елена Алексиева од Бугарија
Елена Алексиева е една од најчитаните авторки во Бугарија. Деновиве таа е гостинка на Интернационалниот литературен фестивал „ПРО-ЗА Балкан“, што беше отворен синоќа во Даут-пашиниот амам. Авторка на 15 книги, меѓу кои и на збирките раскази „Читателската група 31“, „Кој“ и „Синдикатот на домашните миленици“, како и на романите „Витезот, ѓаволот и смртта, Нобеловецот“, Алексиева го привлече вниманието и на публиката. Како драматург ги има добиено националните награди „Аскер“ и „Икар“, за нова бугарска драма, како и наградата на Друштвото на независни театарски критичари во Бугарија. Нејзините драми се собрани во два тома, „Ангелски оган“ (2014) и„ Жртви на љубовта“ (2015). Добитничка е и на наградата „Хеликон“ за модерна бугарска белетристика. Нејзиниот расказ „Саемот за забава“ кој се појави во Hayden’s Ferry Review, беше номиниран за наградата Пушкарт.
Нејзините книги се преведени на француски, шпански, руски и српски јазик. Била соработник на бројни периодични публикации и антологии на англиски, француски, германски, полски итн. Романот на Елена Светиот волк (2019) е добитник на наградата – Роман на годината на Националниот фонд за донации „13 векови Бугарија“ и на националната награда за белетристика „Перо“ на Националниот центар за книги. Нејзината последна книга „Разбивањето на Самсара“, збирка раскази (2021 година), е добитник на националната награда за збирка раскази „Јордан Радичков“, како и на националната награда „Перо“.
Александар Прокопиев за Вашата книга „Светиот волк“ пишува дека „она што ги плени нашата читателска љубопитност и радост, е сижетно-стилската моќ на авторката, нејзината раскажувачка дарба и специфично чувство за хумор.“ На што посебно обрнувате внимание додека пишувате?
– Најважно за мене додека пишувам – без разлика дали е расказ или роман – е да им дадам слобода на јунаците и во потполност да ги следам во сите нивни одлуки и нивни промени. Не сакам ни да ги нарекувам херои, туку само луѓе. Тие се луѓето кои живеат во романот и со кои и јас живеам додека пишувам. Многу внимавам да не им го наметнам своето присуство и да не ги насочувам во правци кои им се туѓи, само затоа што јас така сакам. Ако тие, овие луѓе во романот, не ме тестираат постојано, ако не ме изненадуваат, па дури и ги саботираат моите првични одлуки, тогаш нешто не е во ред. Накратко, само трчам по нив. Или пак чекам да созреат и да одлучат што сакаат да прават понатаму, што сакаат да бидат. Сè друго е споредно и се случува само по себе. За мене, романот е во голема мера машина која, откако ќе тргне, работи сама по себе. Тој им припаѓа на неговите ликови, а не на авторот. Тие се оние кои допираат до читателите и се зближуваат со нив. Идеално, би рекла, колку помалку авторот е присутен во својата книга, толку подобро. Но, бидејќи тоа е невозможно, останува желбата да се направи неговото присуство невидливо. Токму оваа невидливост се обидувам да ја постигнам, иако не секогаш успевам.
Во едно интервју велите дека романот е проткаен со понекогаш сурова иронија, смешен е, парадоксален и често дрзок. Колку е тешко да се напише добра книга проткаена со иронија?
– Иронијата е мојата природна состојба – не само како автор, туку и како личност, воопшто. Мислам дека таа ни ја дава таа критична дистанца, без која ризикуваме неповратно да потонеме во нашите стравови – нашите, но и оние кои постојано ни се всадуваат однадвор. И тука доаѓа прво самоиронијата, па дури потоа иронијата кон сè останато. Не можете да бидете искрени без самоиронија. Згора на тоа, ироничното овозможува достигнување на длабочини кои инаку би биле премногу болни и можеби неподносливи. Значи, ништо што ви доаѓа природно не е тешко – ниту во животот, ниту во пишувањето. Сепак, ми останува чудно и необјасниво што често во Бугарија, на пример, ироничното се доживува како површно и несериозно, понекогаш дури и чисто и едноставно како смешно. Ми се чини дека стравот од иронијата е на некој начин страв од вистината – страв дека ако сте искрени, можеби ќе изгледате смешно. А всушност, нема ништо смешно во иронијата, таа не те тера да се смееш гласно, напротив. За мене иронијата е форма на критичко размислување што е најблиску до мојот карактер, веројатно затоа што ме прави да се чувствувам слободна и што ме спасува од желбата да се поштедувам.
Вие сте една од најпознатите писателки од Бугарија. Не само на овие простори, како отсекогаш да имало повеќе мажи отколку жени во книжевноста. Дали мислите дека тоа се менува во последно време? Каков е трендот во Бугарија?
– Навистина, има таков тренд во последните 20-25 години, и тој има свои причини и објаснувања, но не мислам дека се толку важни, бидејќи овој процес е сосема нормален и природен. Во тоа време, кога бев многу млада авторка, бев страшно иритирана од какви било обиди „за“ и „против“ феминизмот во литературата, бидејќи верував – и сè уште верувам – дека во квалитетната литература нема место за такви размислувања. кои ја намалуваат нејзината вредност и ја претвораат во средство за остварување на сосема други цели кои не ѝ се својствени… Да не зборуваме дека тогаш – мислам на 90-тите – ваквите ставови одамна беа излезени од мода во деловите на светот од каде што доаѓаа.
Меѓутоа, со текот на годините, сфатив, колку и да мразам да го кажам тоа, дека во литературата, како и секаде на друго место во нашето длабоко патријархално, круто и анахроно општество, сè уште се врти истиот патријархален и анахрон сексизам којшто го познаваме веќе половина, па и цел век. Сè уште продолжуваме да зборуваме за „машко“ и „женско“ пишување на начинот на кој зборуваме за машките и женските тоалети – како два сосема различни, меѓусебно недостапни пристапи кон иста работа. Како што нема мажи во „женското“ пишување, така нема жени во „машкото“, а ако ги има, тие се ретки. Најголемиот комплимент што една писателка може да го добие за себе е дека пишува како маж. (Инаку, никогаш не сум слушнала некој да пофали маж-писател, дека пишува како жена). Мислам дека и овој мал и смешен факт зборува многу. Значи, не е во прашање бројот на писателките, туку начинот на кој тие се перципирани. А поголемото прашање е зошто ние всушност продолжуваме да зборуваме за тоа и да го гледаме како проблем – што навистина е – наместо само да зборуваме за квалитетна литература и квалитетни автори.
Имате добиено повеќе награди за вашите дела. Колку кај вас се важни наградите за промоција на едно дело, а колку значат за Вас?
– Наградите не ги гледам како нешто лично, туку како признание за книгите или пиесите. Секако, признанието е секогаш убаво и задоволува, но неговата најголема вредност е пред сè средство за промоција на книгата, за да допре до повеќе читатели… Понекогаш наградите помагаат во овој поглед, а друг пат не. Лицемерно би било да кажам дека не ми е мило кога мојата книга е наградена. Но, во исто време, јасно сфаќам колку е ефемерен и често субјективен таквиот гест – со други зборови, не дозволувам да влијае на мене на кој било начин, чувствувам минливо задоволство и радост, но не му верувам. Верувам само во пишувањето, во мислата, во сето она што се бори да се каже, а сè уште не е, толку малку поседуваме, и минливо, и толку многу што останува надвор од нас. Што и да му донесе признанието на авторот, тоа не треба да ги потхранува неговите илузии за себе и за неговите можности. Во спротивно, станува штетно, како и самите илузии.
Пишувате и пиеси. За македонските читатели, може ли да ни доловите кои теми Ви се инспирација во Вашите драми?
– Потешко ми е да артикулирам за што се моите пиеси, па можеби ми е полесно да кажам што не се. Тие не се реализам. Како и мојата проза, тие попрво го туркаат фантастичното и екстремното, преку понекогаш груб и иронично пресметан реализам. Не ме привлекува реалното, туку она што би можело да биде, ако… Во оваа смисла, дефинитивно во моите пиеси не се занимавам со она што за сегашниот човек е веднаш препознатливо, туку со она што, на прв поглед, тој можеби воопшто не го препознава, но на вториот парадоксално, па дури и против своја волја се поврзува со себе. За да не звучам премногу апстрактно, еве еден пример: имам серија од три неповрзани монодрами, од кои првата, „Глас“, ја раскажува приказната за единствената (фиктивна) дублерка на Марија Калас, која никогаш не може да излезе на сцената, ни како Калас, ни како самата таа.
Вториот е насловен како „Мадам Мишима“ и се занимава со јапонскиот писател Јукијо Мишима, но преку очите на неговиот љубовник (или љубовница) обвинет за негово убиство. А третата, во прво лице ја раскажува приказната за серискиот убиец Андреј Чикатило, која наводно се заснова на факти, но постепено излегува дека е сосема фантастична приказна.
Што ме инспирира во пиесите? Па, исто како во прозата – сè што одеднаш ми зборува и продолжува да ми зборува, да не ми дава мир. Накратко, мистеријата на човекот што не го сакам особено – веројатно затоа што не се сакам себеси во него, но кој е единственото нешто што постојано ме привлекува, и покрај мојот отпор. Би рекла, тоа свето и одвратно чудовиште за кое постојат и театарот и литературата. Јас воопшто не го сакам човекот, но барем се трудам да го разберам, да го направам поподнослив за мене. А тоа што сум самата човек не ги олеснува работите. Тоа само ги прави посмешни и иронични.
Фотографии: Сашо Димоски
